Naar een Ecosysteem voor Mentale Gezondheid (GEM) | Congres

Dr. Simona Karbouniaris, lector Geestelijke Gezondheidszorg Hogeschool Leiden (Faculteit Gezondheidszorg en Faculteit Sociaal Werk en Toegepaste Psychologie) en GGZ Rivierduinen | Docent-onderzoeker Hogeschool Utrecht (Kenniscentrum Sociale Innovatie)

Hoe kom je tot een Ecosysteem Mentale Gezondheid dat is gebaseerd op waardegedreven co-creatie? De X-curve is een beproefd transitiemodel dat laat zien hoe succesvolle innovatie wordt aangejaagd door twee simultane bewegingen. Bottom-up gaan professionals praktisch aan de slag, bijvoorbeeld door in VeranderAteliers lokaal hulpbronnen te ontwikkelen. Top-down is er steun nodig van bevlogen bestuurders binnen het huidige systeem. Zij geven ruimte voor het experiment en maken de opbouw en afbouw mogelijk waarmee nieuwe werkwijzen stap voor stap wordt ingevoerd. Dit gebeurt binnen of naast de bestaande processen. Op die manier werken de systeemwereld en de pioniers samen aan gezamenlijke doelen.

De sprekers laten zien hoe de metafoor van de X-curve in de praktijk werkt. Ze gaan in op de verschillende rollen, waarden en het proces van co-creatie. Ze putten daarbij uit de eigen ervaringen. Ze behandelen verschillende dilemma’s die ze onderweg zijn tegengekomen en laten zien welke oplossingen daarvoor zijn verkend.

Drs. Michael Milo, MBA
Psycholoog, Verbinder en Kwartiermaker in- en tussen Ecosystemen Mentale Gezondheid

Prof. dr. Philippe Delespaul
Hoogleraar Innovatie in de Geestelijke Gezondheidszorg aan de Universiteit van Maastricht (vakgroep Psychiatrie en Neuropsychologie)

Om de transitie van een vastgelopen GGZ-systeem naar een Ecosysteem voor Mentale Gezondheid te maken, is er eerst een droom nodig. Een visie die ons allemaal aanzet om in beweging te komen. Die droom presenteert prof. dr. Jim van Os, een van de initiatiefnemers van deze nieuwe werkwijze. Het Ecosysteem Mentale Gezondheid is gebaseerd op een fundamenteel andere maatschappelijke respons op mentaal lijden, die uitgaat van een sociale benadering. Daarmee ontstaat een nieuwe rijkdom aan mogelijkheden voor mensen die mentaal lijden én voor de professionals in het huidige GGZ-systeem die zoeken naar meer effectieve methoden om mensen te helpen.

Hij bespreekt ook voorbeelden van onderdelen die vanuit deze nieuwe waarden in lokale co-creatie zijn ontwikkeld. Bijvoorbeeld het verkennend gesprek, hulpbronnen in groepen, herstelnetwerken, een eCommunity en een modulaire GGZ. Deze gedeelde droom en de succesvolle voorbeelden geven handvatten voor professionals om zelf mee aan de slag te gaan.

Prof. dr. Jim van Os
Hoogleraar psychiatrische epidemiologie en publieke ggz en voorzitter Divisie Hersenen, UMC Utrecht

Het centrale thema van Annemarie’s academische werk betreft de ontologie van psychisch lijden, oftewel de vraag naar wat psychisch lijden nu eigenlijk is. Daaruit vloeit ook een heel epistemische vraag voort; namelijk de vraag naar hoe wij psychisch lijden het beste kunnen kennen en onderzoeken.

In deze presentatie neemt Annemarie u mee in haar zoektocht en schetst zij hoe de GGZ in Nederland momenteel vastloopt door een groeiende vraag en een afnemend aanbod. De kern van het probleem ligt mede in hoe we psychisch lijden begrijpen. De DSM, het dominante classificatiesysteem, biedt weliswaar een gedeelde taal, maar faalt in het voorspellen van behandeluitkomsten en reduceert complex menselijk leed tot geïsoleerde, interne stoornissen. Dit leidt tot ‘verdinglijking’ van psychisch lijden, waardoor context, betekenis en persoonlijke verhalen uit beeld raken. Zij betoogt dat het tijd is voor een paradigmawisseling. Samen met Professor Derek Strijbos schreef zij in opdracht van 4 GGZ besturen een ‘nieuw verhaal’ over psychisch lijden.

In deze presentatie deelt zij de onderstroom van nieuw denken en doen in de ggz die langzaam maar zeker doorsijpelt in het collectieve bewustzijn en richting kan geven aan verandering. Zij schetst de abstracte bewegingen die hieruit te destilleren zijn en formuleert principes voor de vormgeving van nieuwe zorgpraktijken.

Annemarie Köhne, PhD
Onderzoeker en GZ-Psycholoog
In opleiding tot Klinisch Psycholoog Specialist bij GGZ Noord-Holland-Noord.

Hoe kan GEM waarde creëren voor personen die psychisch lijden (de mens), de organisatie van zorg (proces) en het zorgsysteem (systeem)? En wat kun je doen om de droom in de praktijk te realiseren? Dat onderzoekt de Erasmus Universiteit in twee regio’s: de noordwestelijke Veluwe en in Groningen.

Prof. dr. Isabelle Fabbricotti leidt het onderzoek, dat zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoden inzet. Het is in mei 2025 gestart en loopt tot medio 2027. Het onderzoek hanteert een realist evaluation design om de programmatheorie achter GEM te ontwikkelen. De vraag die daarbij centraal staat: hoe kunnen we met GEM de zorg en ondersteuning aan mensen die psychisch lijden verbeteren? De presentatie geeft een inkijkje in de eerste bevindingen van het onderzoek.

Prof. dr. Isabelle Fabbricotti
Professor Integrale Zorg, Erasmus School of Health Policy & Management (Erasmus University Rotterdam)

Irene van de Giessen reflecteert op hoe dit als onderdeel van een Ecosysteem werkt.

Een van de fundamentele waarden in het Ecosysteem denken is mentaal lijden en mentale gezondheid te zien als een herstelproces. Deze visie is niet door GEM ontwikkeld, die bestaat al jaren en is vanuit de herstelbeweging ontwikkeld tot vele vormen van herstelcentra. Irene van de Giessen licht de basisprincipes toe en laat hiermee “het gat” zien dat tussen de persoonlijke ervaring en het “maakbaarheidsdenken” bestaat.

Irene is als maatschappelijk werker en herstelcoach – en ervaringsdeskundige – gespecialiseerd op het gebied van herstelprocessen die mensen met chronische psychische en/of lichamelijke klachten kunnen doormaken.

Irene van de Giessen
Adviseur/ bestuur directie Stichting HerstelTalent

Psychiater en hoogleraar prof. dr. Floortje Scheepers publiceerde in 2021 het boek ‘Mensen zijn ingewikkeld’ dat oproept tot een nieuwe visie op psychische kwetsbaarheid. Het leverde bij vakgenoten in de mentale zorg veel herkenning op over de diversiteit en complexiteit van mentaal lijden. Ze pleit ervoor om die complexiteit beter te accepteren, de dialoog aan te gaan en zo samen te komen tot een betere manier om elkaar te helpen.

Floortje neemt ons mee in de concrete casuïstiek van een netwerkintake. Daarmee laat ze zien hoe je vanuit de erkenning van complexiteit het gesprek kunt voeren en hoe dat anders is dan wat we nu meestal doen. Wat levert het vervolgens op? Welke uitdagingen kun je tegenkomen, gezien vanuit het bestaande systeem? Wat is er nodig om de netwerkintake tot volle bloei te laten komen binnen een ecosysteem? En vooral; hoe kun je dit zelf als professional leren en toepassen?

Prof. dr. Floortje Scheepers
Hoogleraar Innovatie en hoofd afd. Psychiatrie, UMC Utrecht

Ook Menzis zoekt naar manieren om de zorg en ondersteuning voor mensen die dat het hardst nodig hebben beschikbaar te houden. Dat vraagt om echt te luisteren naar elkaar en om samen aan de slag gaan in regio’s om het mét en voor mentaal kwetsbare mensen gewoon goed te regelen. Praten over verandering op systeemniveau is belangrijk, maar daar heeft de patiënt van vandaag niets aan. Het is vooral tijd voor actie en vervolgens vanuit die concrete casuïstiek de systeemdiscussie te voeden.

Samen met Erik de Vos van het bestuurlijk platform Gezond Groningen neemt Janine ons aan de hand van voorbeelden mee in wat er nu al wél mogelijk is. Hoe kan je samen optrekken als zorgaanbieder en verzekeraar? Hoe werk je samen met patiënten/cliënten en patiëntenorganisaties? Hoe neem je andere belangrijke stakeholders mee in je plannen?

Janine Groeneveld
Manager Zorg, Menzis

Erik de Vos
Bestuurder Terwille en bestuurslid van de Nederlandse ggz

Het internet is onlosmakelijk verbonden met ons leven en met de relaties die we aangaan. Het kan ook een belangrijke rol spelen bij mentaal herstel en welbevinden. PsychoseNet en Proud2BMe zijn succesvolle voorbeelden van landelijke eCommunities (digitale gemeenschappen) die online informatie, ondersteuning en lotgenotencontact faciliteren en daarmee als een onlineversie van een herstelcentrum werken. Hoe kunnen landelijke eCommunities en lokale ecosystemen elkaar versterken?

Wat zijn de werkzame elementen en de worstelingen van zo’n eCommunity? Een digitale gemeenschap met een publiek en dynamisch karakter kent namelijk vele uitdagingen ten opzichte van een systeemwereld die in structuren van ziekte en gezondheid denkt.

Landelijke eCommunities zijn een belangrijk onderdeel van elk lokaal Ecosysteem Mentale Gezondheid. Peter Hollemans laat zien hoe de Noordwestelijke Veluwe hier in de praktijk vorm aan geeft. Hij behandelt vraagstukken zoals: Hoe zorgen we voor een vertrouwde lokale omgeving? Alles bestaat eigenlijk al, waarom zouden we zelf iets ontwikkelen? Daarbij blijken co-creatie en samenwerking altijd onderdeel van het antwoord.

Peter Hollemans
Wijkmanager Huisartsenzorg, Huisartsencoörperatie Medicamus

Een beweging als die van Ecosystemen Mentale Gezondheid staat niet op zichzelf, maar is onderdeel van een veel bredere maatschappelijke beweging die de sociale benadering van mentale gezondheid centraal stelt.

Prof. dr. Anne-Mei The is hoogleraar Langdurige Zorg en Initiatiefnemer van de Sociale Benadering Dementie. Zij licht de principes, aanpak en effecten van deze aanpak toe en legt parallellen met GEM.

De sociale benadering beperkt zich namelijk niet tot een specifieke doelgroep. Het is een manier om te kijken naar kwetsbaarheid die waarde heeft voor mentale gezondheid, palliatieve zorg en gehandicaptenzorg.  Haar kennis, aanpak en ervaringen dienen als inspiratie voor de opzet en ontwikkeling van ecosystemen voor mentale gezondheid.

Prof. dr.  Anne-Mei The
Initiatiefnemer-eigenaar Tao of Care | hoogleraar Langdurige Zorg en Sociale Benadering Dementie

Uitwisseling en plannen maken onder leiding van de dagvoorzitter.

Zoals in de loop van de dag duidelijk zal worden: Ecosystemen draaien om co-creatie. De sprekers hebben elke vanuit hun eigen positie woorden gegeven aan wat er nu al plaatsvindt in die co-creatie. Van visievorming, het gezamenlijk vormgeven van hulpbronnen vanuit deze visie tot hoe systeempartijen de droom kunnen helpen realiseren.

Zo een congres vraagt om een co-creatie sessie als slotstuk. Live on stage. Hoe kunnen we met elkaar de verbindingen versterken om de beweging verder te brengen?

Dr. Simona Karbouniaris, lector Geestelijke Gezondheidszorg Hogeschool Leiden (Faculteit Gezondheidszorg en Faculteit Sociaal Werk en Toegepaste Psychologie) en GGZ Rivierduinen | Docent-onderzoeker Hogeschool Utrecht (Kenniscentrum Sociale Innovatie)